Elke Bevrijdingsdag komt die vraag weer bij mij naar boven: wat is vrijheid eigenlijk? Dat ik kan denken wat ík wil? Dat ik mijn mening kan uiten als ík dat wil? Dat ik kan aanraken en voelen wat ík wil? Dat ik kan eten en drinken wat ík wil? Dat ik kan zeggen wat ík wil? Dat ik kan doen wat ík wil? Dat ik mijzelf kan toe-eigenen wat ík wil? Dat ik iemand kan kwetsen als ík dat wil? Dat ik onze Koning, onze minister-president of onze directeur – of JOU – kan beledigen als ík dat wil? En natuurlijk zonder enig nadelig gevolg – voor mij wel te verstaan! Is dat vrijheid? Is vrijheid zo onbeperkt als ik het hier op schrijf?
Natuurlijk mag ik denken wat ik wil. En ik mag dat nog opschrijven ook. Dít is mijn mening en die mag ik uiten. Maar mag ik dan die beeldschone, mijn wellust opwekkende jonge vrouw aanraken, haar borsten betasten omdat ík dat nu eenmaal wil? Natuurlijk niet, hoor ik je meteen uitroepen. Mijn moeder voedde mij op met het besef dat zo’n aanraking niet fatsoenlijk, niet geoorloofd is. Zij liet mij kennismaken met bepaalde grenzen. Zij schepte mijn bordje op en gaf aan dat ik het vlees niet van het bordje van mijn zus mocht jatten. Mijn Oma bad zelfs voor het eten: “Lieve Heer, ik houd het kort, anders stelen ze het eten van mijn bord.” Zelfs de Almachtige was bij tijd en wijle niet bij machte om ons in het gareel te houden.
Aan tafel werd gesproken door vader en moeder en de kinderen luisterden. Slechts op uitdrukkelijk verzoek – als het woord tot ons werd gericht – dan mocht ik als kind iets zeggen. Anno 2016 kwetteren mijn kleinkinderen heerlijk mee aan tafel wanneer het hen uitkomt. Leuk. En toch zorgen we ervoor dat er geen “onvertogen” woorden over tafel gaan. Wat voor woorden waren dat ook alweer? Bijvoorbeeld: wij gebruiken geen scheldwoorden. Wij proberen “de bal” te spelen in plaats van “de man”. Het gaat in zo’n gesprek meer om de inhoud dan om de boodschapper. We hebben een gesprek – een dialoog, waarin wij naar elkaar luisteren, elkaar proberen te begrijpen en van elkaar leren. Win-win.
Als we aan tafel zitten om te eten, dan zitten wij aan tafel om te eten. We hebben afgesproken met elkaar dat we dan geen andere dingen doen dan gezellig eten, drinken en een leuk gesprek voeren. Geen smartphones op tafel, geen krant (wat was dát ook alweer?) en we doen geen spelletjes. We doen niet wat we op dat moment misschien zouden willen. We hebben afgesproken dat we met elkaar eten, drinken en een leuk gesprek voeren. Je kunt niet altijd doen waar je zin in hebt.
Als mijn echtgenoot moe is, dan doe ik de afwas. Inderdaad, wij hebben gekozen om geen vaatwasser in huis te nemen. Vaak doen we de afwas samen, soms doe ik het alleen. En als mijn vrouw even geen zin in seks heeft, dan zegt ze dat en dan respecteer ik dat (slik!). Ik doe niet altijd waar ík zin in heb als het de ander even niet uitkomt of als we samen iets anders hebben afgesproken. In “iets met elkaar afspreken” zit iets van normbesef; een waarde die zodanig belangrijk is dat je daar naar handelt. Je houdt je aan een afspraak – aan elke afspraak die je hebt gemaakt!
Dat geldt bijvoorbeeld ook in het sociaaleconomische verkeer als we het over bezit hebben. Pijnlijk onderwerp… Je blijft met je handen van andermans bezittingen af. En dan heb ik het niet alleen over materie: geld, huizen, boten, auto’s en dergelijke. Maar ook over mijn en jouw lichaam. Lichamelijke integriteit is een groot goed. Je blijft met je handen van mijn lijf af! Ik zal het wat minder persoonlijk maken: je blijft met je handen van vrouwen en meisjes af. Merkwaardig dat ik mijn voorlaatste zin moet wijzigen omdat het bijna altijd om grote hoeveelheden testosteron gaat voor wie die boodschap is bedoeld. Jongens en mannen lijken vaak geen boodschap te hebben aan de lichamelijke integriteit van vrouwen en meisjes: “Ze zegt wel ‘nee!’, maar ze bedoelt natuurlijk ‘ja’. Kijk maar hoe uitdagend ze gekleed gaat.” Daarom hebben twee van de drie (jonge) vrouwen last van seksuele intimidatie op onze Nederlandse kantoren. À propos: op die kantoren zijn weinig asielzoekers te bekennen…! En op mijn netvlies staan nog steeds die testosteronbommen uit Steenbergen gebrand, die scandeerden “daar moet een piemel in!”
Dan komen we terecht bij “het verworven recht” om mensen te mogen kwetsen. Hoge bomen vangen veel wind en daar moeten ze tegen kunnen. Cabaret en satire – de moderne weergaven van de middeleeuwse hofnar – zijn nog steeds en terecht bedoeld om door middel van scherpe humor “de macht” uit te dagen, hun eventuele “corruptie” bloot te leggen én aan de kaak te stellen. Ook in dit geval moet je de bal spelen en meteen blootleggen dat de ander zich niet aan “de afspraken”, zich niet aan onze universele waarden en zich dus niet aan onze normen houdt. Zo iemand mag je, moet je zelfs “ten val brengen”. Dat wil zeggen: voor de rechter slepen. Dat laat meteen en onomwonden zien dat er dus wel degelijk een recht bestaat om je “gekwetst te voelen”. In zo’n geval laat je je gekwetste gevoel duidelijk blijken aan de ander: “Jan, als jij dat en dat zegt of zus en zo doet, dan voel ik mij op een zeer vervelende manier geraakt, gekwetst. Ik weet niet wat jij hiermee wilt bereiken, maar ik voel een knoop in mijn maag en ik slaap gewoon ronduit slecht door dit gedrag van jou. Zou jij daarmee onmiddellijk willen stoppen alsjeblieft?”
Als zo’n gesprek – eventueel in geval van hardhorend-heid na enige herhalingen – niets oplevert, dan is escalatie op zijn plaats. In het ultieme geval is daarvoor in onze rechtsstaat de rechter bedoeld. De ongenuanceerde ophef en opwinding rondom aangespannen rechtszaken tegen bijvoorbeeld Wilders, Böhmermann en Umar komen mij dan ook naïef en vreemd voor. “Minder, minder Marokkanen”, “Pedofiel en Geitenneuker” en “Go fuck yourself” kunnen als kwetsend worden ervaren door bepaalde doelgroepen of personen. En dan kan een gang naar de rechter logisch zijn. Of dat in Turkije een gang is naar “de onafhankelijke rechter” is natuurlijk een geheel ander verhaal. Daar gaat het hier even niet om.
In de tijd dat ik bij ’s werelds grootste computer-fabrikant IBM werkte, moest ik met regelmaat de zogenoemde “Business Conduct Guidelines” lezen en ondertekenen. Opdat ik goed begreep op welke ethische gronden de leiding van IBM zaken wenste te doen in binnen- en buitenland. Het beledigen van onze directeur viel niet onder de getolereerde gedragsregels en leidde tot een tweeseconden gesprek met je leidinggevende gevolgd door je laatste gang naar de uitgang van het bedrijf: “You’re fired!” Er waren namelijk volop andere wegen om je ongenoegen over bepaalde zaken binnen dat bedrijf aanhangig te maken. Aanbevelingen van de werkvloer werden zeer gewaardeerd en de leiding deed daar ook iets mee. En anders had je natuurlijk altijd de vrijheid om een andere werkgever te kiezen…
Kijk, dat is vrijheid! De vrijheid om volledig autonoom zelf keuzes te kunnen maken. In de eerste plaats ben je daarbij verantwoording verschuldigd aan jezelf en in de tweede plaats aan de mensen om je heen. Mensen waarmee jij – al dan niet graag – in verbinding staat. Je partner, je kinderen en kleinkinderen, je vrienden en vriendinnen, je buurt- en stadgenoten, je collega’s, je medewerkers, je leidinggevende(n), enzovoorts. Jouw vrijheid wordt beperkt door de vrijheid van hen waarmee je in verbinding staat. Zelfs door de vrijheid van mensen waarmee je niet direct of zichtbaar in verbinding staat – gewoon je medemens! Die vrijheid-in-verbondenheid beperkt wellicht de wijze waarop jij je emoties kunt en wilt uiten. Misschien is het eerdere voorbeeld (ga het gesprek, de dialoog aan) wel beter dan meteen de al dan niet rijdende rechter er bij te halen.
Kijk, da’s vrijheid. Dan blijkt een gesprek met een Syrische vluchteling plotseling van enorme waarde, een geweldige belevenis die iets toevoegt aan jouw eigen belevingswereld. Voor die vrijheid heeft de generatie van mijn ouders gevochten. Ik hoop dat we blijven begrijpen waar het eigenlijk omgaat. Het gaat niet om vervreemding van elkaar en terug kruipen in je eigen afgesloten comfort zone. Uiteindelijk gaat het om het “goede leven”, om vrijheid-in-verbondenheid met je medemens. Succes en heel veel plezier – ook buiten je comfort zone!